بررسی و تحلیل پیامدهای اقتصادی جنگ روسیه و اوکراین بر حوزه انرژی

روسیه در 24 فوریه 2022 به اوکراین حمله کرد در نتیجه جنگ روسیه و اوکراین، تحریم های بین المللی متعددی علیه روسیه اعمال شد تا روسیه مجبور به کاهش تنش شود. تحریم‌های اعمال‌شده بر روسیه، (اگرچه با هدف آسیب رساندن به اقتصاد و قدرت روسیه)، تأثیرات سرریزی بر اقتصاد جهانی داشت که عمدتاً به واسطه اختلال در زنجیره تأمین جهانی بود. با استفاده از داده‌های جهانی و داده‌های منطقه یورو، اوکراین و روسیه، یافته‌ها نشان می‌دهد که PMI جهانی با تورم همراه بوده است. و قیمت جهانی مواد غذایی افزایش یافته است. شاخص بورس های جهانی در روز حمله روسیه سقوط کرد. همچنین مولفه حمل و نقل شاخص قیمت مصرف کننده در ماه تهاجم به دلیل کمبود منابع انرژی و سوخت افزایش یافت که منجر به افزایش قیمت بنزین برای حمل و نقل در منطقه یورو شد. قیمت‌های اصلی مصرف‌کننده در اوکراین و منطقه یورو در طول تهاجم به هم مرتبط بودند. تورم مواد غذایی در منطقه یورو و روسیه همبستگی بالایی داشت. همچنین همبستگی مثبت و بالایی بین شاخص قیمت جهانی مواد غذایی، شاخص قیمت جهانی روغن‌ها، شاخص قیمت جهانی روزانه و شاخص قیمت جهانی غلات در ماه تهاجم وجود دارد. این درگیری منجر به افزایش جهانی قیمت ها و افزایش تورم جهانی شد. اگرچه حل مناقشه بین روسیه و اوکراین با میانجیگری اسرائیل انجام شد، اما تأثیر اقتصادی این بحران همچنان در بسیاری از نقاط اروپا و فراتر از اروپا باقی مانده است. حمله روسیه به اوکراین نه تنها زندگی مردم اوکراین و روسیه را تحت تاثیر قرار داد بلکه بر اقتصاد تمام اروپا تاثیر گذاشت. این تاثیرات عمدتاً به دلیل از دست دادن سهم بازار روسیه به جهت تحریم‌ها توسط آمریکا و اروپا و تامین 50% گاز اروپا توسط روسیه بود. وضعیت در خصوص گاز نگران کننده است. این مسائل بر اقتصاد ایران نیز تاثیرات قابل توجهی در بر‌خواهد داشت که بستگی به صادرات نفت و گاز ایران دارد. ساعاتی بعد از تصویب اولین تحریم علیه روسیه قیمت نفت شروع به رشد چشمگیری کرد که تا زدن رکورد 8 ساله قیمت آن پیش رفت و به بیش از 100 دلار رسید. با توجه به این که روسیه 49 درصد گاز اروپا را تامین می‌کند، قیمت بالای نفت می تواند بر قیمت گاز نیز اثر بگذارد. این بحران در صورتی به اوج خود می رسد که روسیه شیرهای انتقال گاز به اروپا را ببندد. کشورهای اروپایی اغلب کشورهایی با آب و هوای سرد هستند. این موضوع باعث می شود که گاز روسیه برای آن ها اهمیت زیادی داشته باشد. به جز کشورهای پیشرفته مانند آلمان که مصرف گاز خانگی در آن ها پایین است در بعضی کشورهای اروپایی این اهمیت بیشتر است. مثلا کشور سردسیر فنلاند 94 درصد گاز وارداتی خود را از روسیه تامین می کند. اگر اجرای تحریم های سوئیفت نیز بر علیه روسیه قطعی شود احتمال بسته شدن شیرگاز اروپا توسط روسیه بیشتر می شود. در صورت رخ دادن این اتفاق اقتصاد اروپا یک ضربه اساسی خواهد خورد و اروپا با بحران انرژی روبه رو می شود. روزی که تهاجم روسیه به اوکراین شروع شد، همه آنهایی که با انگیزه‌های مختلف به دنبال توقف پروژه تقریباً تکمیل شده نورد استریم 2 برای واردات گاز از روسیه به آلمان (و به اروپا) بودند، به هدف رسیدند و این پروژه 13 میلیارد یورویی که قرار بود سالانه 55 میلیارد متر مکعب گاز دیگر به اروپا برساند عملاً فاقد موضوعیت شد. این‌که زمانی بتوان نورد استریم 2 آن را برای هدف یاد شده به کار انداخت با بحث‌ها و فضای کنونی امکانش فعلاً در حد صفر است. ضمن اینکه اگر اروپا بخواهد به اهداف زیست محیطی خود وفادار بماند، اتکای دراز مدت به گاز برای تامین انرژی با این اهداف هماهنگ نیست. بحث بعد از شروع جنگ اوکراین صرفاً به عدم به کار انداختن نورد استریم 2 محدود نشد و قطع واردات گاز روسیه از طریق نورد استریم 1 را نشانه رفت، یعنی خط لوله‌ای که از سال 2012 در کار است و سالانه 55 میلیارد متر مکعب گاز به اروپا منتقل می‌کند. در مجموع صادرات سالانه گاز روسیه به اروپا چه از طریق خط لوله‌های مختلف و چه به صورت گاز مایع به 155 میلیارد متر مکعب می‌رسد. یک سوم این گاز در آلمان و عمدتاً به صورت مصارف صنعتی، هزینه می‌شود.

اصلی‌ترین کشور مورد بحث در این حوزه با توجه به قدرت اقتصادی، آلمان است. در آلمان فشار برای قطع واردات گاز از روسیه، کم نیست، منتهی مشکل این است که پیچیدگی مناسبات اقتصادی و زنجیره تولید با گاز روسیه صرفاً به یک عرصه و دو عرصه محدود نیست و این پیچیدگی به حدی است که کمتر کسی می‌تواند پیش‌بینی کند که ابعاد و پیامدهای اقتصادی قطع فوری گاز از روسیه چه ابعاد و کم و کیفی دارد برای مثال صنایع فولاد سازی و کاغذسازی و شیمیایی صنایعی مجرد و در خود نیستند و اختلال در کار آنها به رشته‌های دیگر اقتصاد هم به سرعت سرایت می‌کند و بیکاری گسترده‌ای را رقم می‌زند. مقایسه‌ای که کاهش 4 تا 5 درصدی رشد اقتصادی را در همان حد کرونا می‌داند ساده‌انگارانه تلقی می‌شود، چرا که اول توقف فعالیت‌های اقتصادی در دوران کرونا با برنامه و قابل رصد بود و عمدتاً هم بخش خدمات را در برمی‌گرفت. وزیر اقتصاد آلمان معتقد است شاید قطع یکباره گاز حتی در کمک به اوکراین از طریق تولید سلاح نیز اخلال ایجاد کند.

راهکار موثر برای کاهش وابستگی اروپا به گاز روسیه:

مخالفان قطع صدور گاز ورای اثرات فاحش اقتصادی آن و ورای اشاره به زمینه‌سازی زمان‌بر برای انجام بسامان چنین کاری (مثلاً زمان حداقل دو ساله برای ساختن ترمینال جهت انبار گاز مایعی که با کشتی وارد می‌شود) این استدلال را هم دارند که اولاً قطع واردات گاز از روسیه تأثیر عاجلی بر تصمیم کرملین برای ادامه جنگ ندارد، چون ادامه جنگ چندان به درآمدهای گاز وابسته نیست؛ ثانیاً اکثر کشورهای اروپایی، از جمله خود لهستان به مواد خام وارده از روسیه (زغال سنگ) نیازمندند و بعضاً «ریاکارانه» صرفاً روی واردات گاز آلمان متمرکز شده‌اند. مخالفان این استدلال را هم دارند که قطع ورود گاز از روسیه به این معنا نیست که این گاز به راحتی می‌تواند به جهت دیگر و خریدار دیگری برود، به گونه‌ای که در مجموع بازار گاز دچار نوسان شدید نشود. به عبارتی امکان جایگزینی گاز روسیه در اروپا به راحتی در کوتاه‌مدت و میان‌مدت فراهم نیست.

اروپا تا چه مدت بدون گاز روسیه می‌تواند سر کند:

این که تا آخر امسال با استفاده از گاز آمریکا و قطر (50 میلیارد متر مکعب) و گاز نروژ و الجزایر و گازهای زیستی و نیز صرفه‌جویی در مصرف گاز (مجموعاً 50 میلیارد متر مکعب دیگر) در مجموع بتوان از واردات دو سوم گاز روسیه بی‌نیاز شد معلوم نیست که در عالم واقع چقدر تحقق پیدا کند. منتهی در وضعیت فعلی که همچنان گاز روسیه در جریان است، با توجه به برنامه‌ها و طرح‌هایی که اروپا در جهت کاهش واردات این گاز و جایگزین کردن آن با گاز سایر مناطق جهان در دست گرفته، هم گرانی گاز رقم خورده، هم به تدریج کمبود کشتی‌های انتقال گاز قابل رصد است و هم مشکلاتی دیگر نمود پیدا کرده، به گونه‌ای که حالا کشوری مثل آرژانتین در تأمین گاز خود به سبب همین کمبودها و رقابت‌ها دچار مشکل شده است. ورای ابهاماتی که درباره اثرات تحریم‌ها بر روسیه در جریان است و سؤالات بی‌پاسخی که درباره تثبیت ارزش روبل و ارزش سهام در بازار بورس روسیه به رغم تحریم‌های شدید به وجود آمده است. باید توجه داشت که البته برخی از عکس‌العمل‌ها و افزایش نرخ‌ها بر مبنای عکس‌العمل آنی و هیجانی بازارها در ابتدای هر جنگ و کسری رقم می‌خورد.

تا پیش از جنگ اوکراین عمدتاً مسائل اقلیمی بود که گذار ولو هزینه‌مند از دوران اقتصاد مبتنی بر انرژی‌های فسیلی را در دستور کار گذاشته بود. جنگ اوکراین اما این روند را ابعادی غیرقابل تصور بخشیده است و البته در برخی از زمینه‌ها وارونه کرده است، از جمله این که آلمان و شماری از کشورهای اروپایی برای جایگزین کردن گاز روسیه می‌خواهند بر خلاف اهداف زیست محیطی خود، ولو در میان مدت به گاز وارداتی از آمریکا متکی شوند، گازی از نوع گاز شیل.

گاز شیل گازی است که استخراج آن از میان سنگ‌های سخت و ساختارهای شیل به استفاده از فناوری موسوم به شکست هیدرولیک نیاز دارد و با آسیب‌ها و زیان‌های اساسی برای محیط زیست توأم است.

تغییر به موقع فرمول‌گذاری گاز مانعی در برابر نوسانات بازار سهام:

حدود سه ماه گذشته بود که اصلاحیه‌ای درخصوص تغییر فرمول قیمت‌گذاری سقف ریالی گاز صنایع با پیگیری‌های وزارت اقتصاد و سازمان بورس به منظور لحاظ شدن در بودجه 1401 با دستور رئیس جمهور به مجلس شورای اسلامی انجام شد. این سقف برای خوراک صنایع 5000 تومان و برای سوخت صنایع 2000 تومان لحاظ شد. با آغاز تنش میان روسیه و اوکراین که سبب افزایش چشمگیر نرخ گاز در اروپا شد و بسیاری از فعالان این حوزه ممعتقدند که اگر اصلاح سقف‌گذاری قیمت گاز صنایع اتفاق نمی‌افتاد، امروز شاهد بروز نوسانات جدی، تحت تاثیر قرار گرفتن فعالیت صنایع تولیدی به دلیل افزایش قیمت ناگهانی گاز در اروپا بودیم.

در هفته گذشته نرخ گاز در هاب هنری به 26 سنت رسید، طبق فرمول نرخ خوراک پتروشیمی‌ها به 30 سنت رسیده است. با اجرا شدن سقف 5000 تومانی برای نرخ خوراک، می‌توان گفت نرخ خوراک صنایع پتروشیمی‌ تقریبا با گاز 20 سنتی محاسبه می‌شود.

تاثیر برجام بر افزایش صادرات گاز توسط ایران:

حدود 10 درصد گاز جهان توسط دو کشور ایران و قطر تامین می‌شود و افزایش ریسک روسیه برای جهان می‌تواند فرصتی بزرگ پیش روی ایران و قطر قرار دهد. افزایش سواپ گازی بین قطر و ایران و انتقال گاز این کشور از طریق ترکیه به اروپا باعث می‌شود روسیه برای اولین بار در چند دهه اخیر رقیب جدی در حوزه تامین انرژی این قاره برای خود ببیند. ولی شایان ذکر است که تا به الان واردات عمدتاً از طریق آمریکا صورت گرفته است، نه ایران علاوه ‌براین، اگر ایالات متحده آمریکا به توافق برجام بازگردد، زمینه گسترش و توسعه میادین گازی ایران ایجاد می‌شود و می‌تواند به این کشور فرصت دهد که میزان تولید گاز خود را به سطح بالایی برساند و زمینه افزایش اشتغال و ارز آوری برای کشور در صورت مدیریت صحیح فراهم شود. البته از آنجاییکه در حوزه صادرات فولاد دولت به ایجاد موانع و کاهش سودآوری شرکت‌ها از طریق بحث عوارض صادراتی روی آورده به استفاده چشمگیر از جنگ اوکراین و روسیه نیز نمی‌توان امید زیادی داشت.

نمودار روند قیمتی گاز هنری هاب:

شرایط کنونی قیمت گاز:

شاخص قیمت گاز طبیعی در هلند TTF به محدوده 85 یورو/مگاوات نزول کرده و عملا اثر جنگ روسیه - اوکراین خنثی شده است. تداوم عرضه گاز طبیعی روسیه به اروپا همزمان با گرمی هوا در اروپا از دلایل کاهش قیمت است. البته چالش پرداخت قیمت گاز به روبل روسیه همچنان وجود داشته و محرک بازار است.