قرارداد اختیار معامله چیست؟

قبل از اینکه به توضیح اختیار معامله بپردازیم اجازه دهید مروری اجمالی به انواع معاملات داشته باشیم تا بتوانید درک صحیح‌تری از اختیار معامله بدست آورید. در بازارهای مالی روش‌های متفاوتی برای داد و ستد کالا یا سهام وجود دارد که در زیر به مرور مهم‌ترین آنها می‌پردازیم.

معاملات نقدی: تحویل پول و کالا در لحظه معامله

معاملات سلف: تحویل پول در لحظه معامله و تحویل کالا در آینده

معاملات نسیه: تحویل کالا در لحظه معامله و تحویل پول در آینده

قرارداد آتی (فیوچرز): نوعی از ابزار مشتقه و قراردادی برای انجام یک معامله در آینده است. در این نوع قرارداد فروشنده و خریدار تعهد می‌دهند که مقدار مشخصی از یک دارایی را در زمان سررسید قرارداد با یک قیمت مشخص شده معامله کنند. لذا، خریدار و فروشنده خودشان را در برابر نوسان‌های قیمتی پوشش ریسک می‌کنند. مثلا یک نوع قرارداد آتی می‌تواند بین یک شرکت سد‌سازی و کارخانه تولید سیمان باشد که هر دو متعهد می‌شوند مقدار مشخصی از سیمان را با قیمت مشخصی در زمان مشخصی معامله کنند.

به عبارت دیگر قرارداد آتی قرارداد میان دو یا چند نفر است که در آن:

1. خریدار متعهد می‌شود جنس مورد معامله را در زمان مشخصی در آینده و با قیمت مشخصی دریافت کند.
2. فروشنده متعهد می‌شود جنس مورد معامله را در زمان مشخصی در آینده و با قیمت مشخصی تحویل دهد.

در زمان شروع قرارداد، طرف خریدار و طرف فروشنده جنس را معامله نمی‌کنند؛ بلکه معامله جنس در زمان مشخصی در آینده انجام می‌شود. در زمان شروع قرارداد، دو طرف قیمت مشخصی را برای معامله تعیین می‌کنند که به آن « قیمت آتی » گفته می‌شود. همچنین دو طرف زمان مشخصی در آینده را تعیین می‌کنند که به آن «زمان تحویل» گفته می‌شود.

مثال : فرض کنید یک قرارداد آتی به قیمت 10 میلیون تومان برای خرید یک کیلوگرم زعفران 90 روز بعد در بورس کالای ایران وجود دارد. شخص x که در تهران مغازه فروش زعفران دارد، اقدام به خرید یک عدد از این قرارداد و شخصy که مزرعه زعفران دارد، اقدام به فروش یک عدد از این قرارداد می‌کند. در این صورت 90 روز بعد، شخصy مبلغ 10 میلیون تومان از شخص x دریافت کرده و یک کیلوگرم زعفران به وی تحویل خواهد داد.

در این مثال، زمان تحویل 90 روز بعد و قیمت آتی 10 میلیون تومان است. همچنین شخصy که فروشنده زعفران است، اصطلاحاً در «موقعیت فروش» و شخص x که خریدار زعفران است، اصطلاحاً در «موقعیت خرید» قرار گرفته است.

عدد مورد توافق دو طرف معامله در این مثال، 10 میلیون تومان است و این عدد در صورت تغییر قیمت زعفران تغییر نخواهد کرد. در این صورت، اگر در زمان تحویل قیمت زعفران رشد کرده باشد (مثلاً به 12 میلیون تومان برای هر کیلوگرم رسیده باشد) شخص x که خریدار زعفران است سود خواهد کرد؛ چرا که جنسی که در روز تحویل 12 میلیون تومان ارزش دارد را به قیمت 10 میلیون تومان خریداری کرده است و بدین ترتیب 2 میلیون تومان سود خواهد داشت. در غیر این صورت، اگر در زمان تحویل قیمت زعفران افت کرده باشد (مثلاً به 7 میلیون تومان برای هر کیلوگرم رسیده باشد شخص y که فروشنده زعفران است، سود خواهد کرد؛ چرا که جنسی که در روز تحویل 7 میلیون تومان ارزش دارد را به قیمت 10 میلیون تومان فروخته است. در این مثال هیچ یک از طرفین معامله نمی‌توانند از انجام معامله منصرف شوند.

قراردادهای فوروارد: مانند قرارداد آتی هست ولی بصورت غیر رسمی و خارج از بورس انجام می‌شود. این بازارها به صورت شبکه‌ای مبتنی بر ارتباطات تلفنی و رایانه‌ای هستند که معامله‌گرانی را به همدیگر مرتبط می‌سازند. وجود ریسک نکول (نقض و عدم پایبندی به قرارداد) باعث ایجاد تفاوت بین قرارداد فوروارد و فیوچرز می‌شود.

قرارداد اختیار معامله: همانند قرارداد فیوچرز و فوروارد است یعنی از جمله قراردادهایی به شمار می‌رود که یک طرف قرارداد در یک بازه زمانی مشخص و در قیمتی معین متعهد به فروش دارایی پایه به طرف دیگر می‌باشد. ولی تفاوت‌هایی وجود دارد که اصلی‌ترین تفاوت مسئله تعهد است. در قرارداد آتی طرفین قرارداد تعهد دارند که قرارداد را اجرا نمایند اما در قرارداد اختیار معامله، (همانطور که از اسمش پیداست) تنها یک طرف قرارداد متعهد به انجام آن است و طرف دیگر دارای اختیار جهت اجرا یا عدم اجرای قرارداد می‌باشد.

پس در قرارداد اختیار معامله خریدار هیچگونه تعهد و الزامی در برابر اجرای قرارداد ندارد و در صورتی که او از اجرای قرارداد منصرف شود، تنها مبلغی را که در ازای این حق، پرداخت کرده را از دست می‌دهد اما فروشنده در صورت تمایل خریدار، به اجبار باید قرارداد را اجرا کند.

در توضیح کامل‌تر، قرارداد اختیار معامله یا آپشن(Option)، به انگلیسی call option قراردادی است بین خریدار و فروشنده، به‌نحوی که خریدار از فروشنده اختیار معامله، حق خرید یا فروش یک دارایی را در یک قیمت معین، خریداری می‌کند. در اینجا نیز همانند تمام قراردادها، هر طرف، امتیازی را به طرف مقابل اعطاء می‌کند، خریدار به فروشنده مبلغی تحت عنوان حق شرط پرداخت می‌کند، که در واقع همان قیمت اختیار معامله می‌باشد. فروشنده نیز حق خرید یا فروش دارایی مذکور را در یک قیمت معین، به خریدار اعطاء می‌نماید. بنابراین براساس این قرارداد دو طرف توافق می‌کنند که در آینده معامله‌ای انجام دهند. در این معامله خریدار اختیار معامله، در ازای پرداخت مبلغ معینی، حق خرید یا فروش دارایی مندرج در قرارداد را در زمان مشخصی با قیمتی که هنگام بستن قرارداد تعیین شده است، به دست می‌آورد. از طرف دیگر، فروشنده‌ی قرارداد اختیار معامله، در مقابل اعطای این حق به خریدار با دریافت مبلغ معینی هنگام عقد قرارداد، براساس مفاد قرارداد، آماده‌‌ی فروش دارایی مذکور است. چنان‌که از تعریف قرارداد اختیار معامله پیداست، دارنده قرارداد (خریدار) در اعمال حق خود مختار است و به عبارت دیگر هیچ تعهد و الزامی ندارد و در صورت صرف‌نظر وی از اجرای قرارداد، مبلغی را که در ازای این حق، پرداخته است از دست می‌دهد. از طرف دیگر فروشنده در صورت خواست خریدار، مجبور به اجرای قرارداد است.

انواع قرارداد اختیار:

دو نوع قرارداد اختیار وجود دارد، «قرارداد اختیار خرید» و «قرارداد اختیار فروش» و روی هر یک از این دو نوع، دو معامله خرید و فروش می‌توان انجام داد.

اختیار خرید: این نوع قرارداد اختیار معامله به خریدار این حق را می‌دهد که در زمان مشخص در ازای مبلغ تعیین شده مقدار مشخصی از یک دارایی را از فروشنده خریداری کند. و فروشنده نیز متعهد میشود که آن دارایی را به وی بفروشد.

اختیار فروش: این نوع قرارداد اختیار معامله به خریدار این حق را می‌دهد که در زمان مشخص در ازای مبلغ تعیین شده مقدار مشخصی از یک دارایی را به فروشنده بفروشد.

معاملات قابل انجام در قراردادهای اختیار خرید و اختیار فروش:

در کل چهار نوع معامله روی قراردادهای اختیار قابل انجام است.

• معامله اول، خرید قرارداد اختیار خرید
• معامله دوم، فروش قرارداد اختیار خرید
• معامله سوم، خرید قرار داد اختیار فروش
• معامله چهارم، فروش قرارداد اختیار فروش

سبک اعمال قراردادهای اختیار معامله:

قراردادهای آپشن (اختیار معامله) را بنا بر سبک اعمال آنها می‌توان تقسیم‌بندی کرد. سه مورد از سبک‌های اعمال قراردادهای آپشن سبک اروپایی و سبک آمریکایی و سبک برمودایی می‌باشند که در ادامه توضیح داده می‌شوند اما علاوه بر این سه سبک، سبک‌های دیگری نیز وجود دارند.

سبک اعمال اروپایی: دارنده قرارداد تنها در موعد سررسید امکان اعمال قرارداد را دارد (قراردادهای بورس اوراق بهادار تهران تابحال همگی از این نوع بوده‌اند). به این معنی که اگر دارنده قرارداد باشید یا باید تا موعد سررسید قرارداد منتظر بمانید تا بتوانید آنرا اعمال کنید یا اینکه با موقعیت معکوس گرفتن قبل از رسیدن به زمان سررسید، آنرا به کس دیگری واگذار کنید و موقعیت خودتان را ببندید.

سبک اعمال آمریکایی: از زمان انعقاد قرارداد تا موعد سررسید، دارنده قرارداد هر زمان که تمایل داشته باشد، می‌تواند قرارداد را اعمال کند. در این قراردادهای با این سبک اعمال (که در بورس ما وجود ندارند) شما به عنوان دارنده قرارداد هر زمان که تمایل داشته باشید می‌توانید قرارداد را اعمال کنید.

سبک اعمال برمودایی: این قرارداد را در زمان‌های مشخص شده‌ای پیش از تاریخ انقضا و در تاریخ انقضا می‌توان اعمال کرد.

انواع قرارداد اختيار معامله از نظر وضعيت سود يا زيان:

• قرارداد اختيار معامله‌ی بي‌تفاوت: قرارداد اختيار معامله‌اي است كه قيمت اعمال آن با قيمت پاياني سهم پايه در بازار نقدي برابر است.
• قرارداد اختيار معامله‌ی در زيان: در مورد قرارداد اختيار معامله‌ی فروش، به هر قرارداد اختيار معامله‌ای كه قيمت اعمال آن از قيمت پاياني سهم پايه در بازار نقدي كمتر است و در مورد قرارداد اختيار معامله‌ی خريد، به هر قرارداد اختيار معامله‌ای كه قيمت اعمال آن از قيمت پاياني سهم پايه در بازار نقدي بيشتر است، گفته مي‌شود.
• قرارداد اختيار معامله‌ی در سود: در مورد قرارداد اختيار معامله‌ی فروش، به هر قرارداد اختيار معامله‌ا‌ی كه قيمت اعمال آن از قيمت پاياني سهم پايه در بازار نقدي بيشتر است و در مورد قرارداد اختيار معامله‌ی خريد، به هر قرارداد اختيار معامله‌ای كه قيمت اعمال آن از قيمت پاياني سهم پايه در بازار نقدي كمتر است، گفته مي‌شود.

در هنگام عقد هر قرارداد اختیار معامله موارد زیر مشخص می‌گردد:

• نوع اختیار معامله: اختیار خرید یا اختیار فروش
• زمان سررسید: بازه زمانی است که در انتهای آن بازه خریدار اختیار معامله در صورت تمایل می‌تواند از حقی که اختیار معامله برای او قائل شده است استفاده نماید.
• قیمت اعمال: قیمتی است که درآینده خرید و یا فروش دارایی بر مبنای آن انجام می‌شود.
• قیمت اختیار: مبلغی است که خریدار اختیار معامله بابت خرید اختیار معامله به فروشنده اختیار معامله می‌پردازد.

مزایای قراردادهای اختیار معامله:

• اهرم مالی: قراردادهای اختیار معامله این فرصت را برای سرمایه گذاران فراهم می کنند که یک وضعیت را با نقدینگی کمتری مدیریت کنند، به عبارت دیگر این ویژگی باعث می‌شود سود یا زیان معاملات در یک دوره زمانی نسبت به آورده مشتری – قیمت اختیار پرداخت شده توسط خریدار (دریافت شده توسط فروشنده) چند برابر باشد. برای روشن شدن موضوع مثالی را مطرح می کنیم؛ فرض کنید سرمایه گذار با پرداخت 5000 ریال اختیار خرید 10 هزار سهم شرکت ایران‌خودرو با قیمت توافقی 3،300 ریال با سررسید شش ماهه خریداری می‌کند. با رشد گروه خودرويي فرض كنيد قيمت هر سهم ايران‌خودرو در سررسيد به 4،000 ريال رسيده است. در اين صورت خريدار اختيار با اعمال اختيار خود مبلغ 7،000،000=10،000* (4،000-3،300) ریال سود در مقابل پرداخت5،000 ريال دريافت مي‌كند و فروشنده اختيار با دريافت مبلغ 5،000 ريال متحمل زيان 000،000 ،7 ريالي می‌شود.
• کاهش ریسک: با خرید قرارداد اختیار معامله یک دارایی پایه به جای خود دارایی پایه، ریسک بالقوه سرمایه‌گذاری کاهش می‌یابد و زیان معامله محدود به هزینه‌ای است که برای خرید اختیار معامله پرداخت می‌شود . در‌واقع از قراردادهای اختیار معامله به عنوان ابزاری برای پوشش ریسک استفاده می‌شود که به سرمایه‌گذار اجازه می‌دهد تا ریسک خود را در مقابل نوسانات نامطلوب قیمت پوشش دهد.
• کسب درآمد: سرمایه‌گذار می‌تواند با فروش قرارداد اختیار معامله سهام، درآمد خود از سهام را تنها
  به بازدهی سهام و سود تقسیمی محدود نکند. فروش اختیار معامله سهام متعلق به سرمایه‌گذار یا سهامی که قصد خرید آن را دارد، یکی از ساده ترین راهبردهای معاملاتی است.
• کسب سود از نوسان قیمت سهام: با استفاده از اختیار معامله، شخص می‌تواند بدون در اختیار داشتن سهم پایه، از نوسان قیمت آن منتفع شود.
• استفاده از مزیت زمانی جهت تصمیمات آتی: معامله قرارداد‌های اختیار معامله به سرمایه‌گذار امکان می‌دهد با پرداخت درصدی از قیمت سهم، جریان نقدی خرید یا فروش خود را ثابت کند و در زمان باقی مانده تا سررسید، تصمیم مناسب را بگیرد.
• متنوع سازی سبد سرمایه‌گذاری: وجود اختیار معامله در سبد سرمایه‌گذاری به عنوان یک دارایی مشتقه، امکان متنوع سازی سبد را به سرمایه‌گذار می‌دهد.

منظور از ارزش ذاتي و زماني قرارداد اختيار معامله:

ارزش ذاتي به مقداري كه با آن قيمت آتي توافق شده اختيار خريد در سود است، گفته مي‌شود. در حقيقت ارزش ذاتي بخشي از قيمت اختيار خريد است كه با گذشت زمان بي‌ارزش نمي‌شود.

اختيار خريدهاي در زيان به علت اينكه ارزش واقعي ندارند، ارزش ذاتي برايشان تعريف نمي‌شود. ارزش ذاتي وابسته به زمان باقي مانده تا سررسيد نمي‌باشد و حداقل ارزش اختيار خريد است.

ارزش زماني يك اختيار، ارزشي است كه اختيار بابت زمان باقي مانده تا سررسيد دارد. قيمت اوراق اختيار معامله معمولاً از ارزش ذاتي فراتر مي‌رود. اين بخش مازاد بيانگر ارزش زماني است. واضح است كه زمان داراي ارزش زماني مثبت است. هر چه زمان انقضاي اوراق اختيار معامله طولاني‌تر باشد، شانس اينكه قيمت آن اوراق اختيار معامله افزايش يابد نيز بيشتر است. با اين حال، هر چه به زمان انقضاي اوراق اختيار معامله نزديك مي‌شويم، ارزش زماني اوراق اختيار معامله به صفر كاهش مي‌يابد.